Η γιορτή της Παναγίας: Ήθη και έθιμα από όλη την Ελλάδα

Η καρδιά της ορθοδοξίας τον Δεκαπενταύγουστο κτυπά στην Τήνο με τους πιστούς να φτάνουν γονατιστοί στο ναό της Ευαγγελίστριας για να εκπληρώσουν το τάμα τους στην εικόνα της Παναγίας. Ο Ιερός Ναός Ευαγγελιστρίας χτίστηκε στο σημείο όπου βρέθηκε η εικόνα του Ευαγγελισμού η οποία θεωρείται  θαυματουργή. Η εύρεση της εικόνας το 1823 θεωρήθηκε θεϊκός οιωνός για το δίκαιο και την επιτυχία της επανάστασης του 1821, και η ανέγερση του μεγαλοπρεπούς ναού ήταν το πρώτο μεγάλο αρχιτεκτονικό έργο του νεοσυσταθέντος ελληνικού κράτους.

Μικροπωλητές κάθε είδους κατακλύζουν τους γύρω δρόμους και τα αναμμένα κεριά σχηματίζουν μια ατελείωτη πομπή που περιφέρεται στα στενάκια ώσπου να φτάσουν στο ξυλόγλυπτο και κατάμεστο από χρυσά και ασημένια τάματα, τέμπλο της εκκλησίας. Στην Τήνο το Δεκαπενταύγουστο τιμώνται και τα θύματα του υποβρυχίου Έλλη που τορπιλίστηκε ανήμερα της Κοιμήσεως, μέσα στο λιμάνι από Ιταλικές δυνάμεις.

Η πολύβουη Πάρος αλλάζει πρόσωπο τον Δεκαπενταύγουστο, με επίκεντρο τον παλαιοχριστιανικό ναό της Εκατονταπυλιανής στο λιμάνι της Παροικιάς, έναν από τους ωραιότερους ναούς της Ορθοδοξίας. Στην πρωτεύουσα του νησιού γίνεται η περιφορά του Επιταφίου της Παναγίας και ακολουθεί γλέντι στον παραλιακό δρόμο της Παροικιάς με μουσικούς και χορευτικά συγκροτήματα. Τα ψαροκάικα βγαίνουν στον κόλπο της Παροικιάς και ρίχνοντας θεαματικά πυροτεχνήματα. Την ίδια ώρα και στο λιμανάκι της Νάουσας, δεκάδες καΐκια με αναμμένες δάδες προσεγγίζουν την προβλήτα και για να αρχίσει η γιορτή.

Ο ναός της Εκατονταπυλιανής περιέχει μοναδικά δείγματα ορθόδοξης αρχιτεκτονικής και λατρευτικών στοιχείων: α) Το κιβώριο, δηλαδή το μαρμάρινο επιστέγασμα της Αγίας Τράπεζας, του 4ου αιώνα, μοναδικό στο είδος του σε όλο τον χριστιανικό κόσμο, β) το σύνθρονο, το μικρό αμφιθέατρο στην κόγχη του ιερού Βήματος, με τον επισκοπικό θρόνο, γ) το βαπτιστήριο του 4ου αιώνα, με τη μαρμάρινη σταυρική κολυμβήθρα, το αρχαιότερο και καλύτερα διατηρημένο βαπτιστήριο σε όλη την Ορθόδοξη Ανατολή, δ) το παρεκκλήσιο του Αγίοτ Νικολάου του 4ου αιώνα και ε) τον τάφο που αποδίδεται στην Οσία Θεοκτίστη, η οποία ασκήτευσε, πέθανε και ετάφη στην Εκατονταπυλιανή.

Ιδιαίτερης αξίας είναι και οι εικόνες του ναού, όπως η Παναγία η Εκατονταπυλιανή του 17ου αιώνα, η Αμόλυντη του 16ου αιώνα και η Παναγίαη Δεόμενη, που χρονολογείται γύρω στο 1200 και θεωρείται η αρχαιότερη εικόνα στο Αιγαίο.

Mνήμες από τη μεταφορά της εικόνας της Παναγίας Σουμελά από την Τραπεζούντα στο Βέρμιο υπό τον ήχο ποντιακής μουσικής αναβιώνουν στην ομώνυμη μονή κοντά στη Βέροια, κάθε Δεκαπενταύγουστο στην γιορτή της Παναγίας. Πλήθη προσκυνητών επισκέπτονται την περιοχή, ενώ μια εντυπωσιακή πομπή οδηγούν καβαλάρηδες με καλοστολισμένα άλογα στην Μονή της Παναγίας του Μικροκάστρου κοντά στη Σιάτιστα. Λίγες μέρες αργότερα, στο περιβόλι της Παναγίας, όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται το Άγιον Όρος, κορυφώνονται οι εορτασμοί της Κοίμησης της Θεοτόκου με το παλιό ημερολόγιο. Τις παρακλήσεις, τις αγρυπνίες και τις ψαλμωδίες, που εντυπωσιάζουν με τη μυσταγωγία και την κατάνυξη τους, ακολουθούν γιορταστικά τραπέζια για όλους τους μοναχούς και τους επισκέπτες, με κυρίαρχο έδεσμα το ψάρι, ακολουθώντας το τυπικό της μοναστικής πολιτείας του Άθω.

Η Παναγία Σουμελά

«Η Παναγία Σουμελά είναι το προπύργιο και ο τόπος όπου συναντάται ο ποντιακός ελληνισμός. Από τη στιγμή που οι Πόντιοι ήρθαν στον ελλαδικό χώρο και δεν μπορούσαν τα χρόνια εκείνα να πάνε να τιμήσουν την Παναγία Σουμελά, στο όρος Βέρμιο δημιουργήθηκε η μονή της Παναγίας Σουμελά με τη θαυματουργή εικόνα που έφεραν στον ελλαδικό χώρο και με το σημείο του σταυρού των Κομνηνών» επισημαίνει ο καθηγητής του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Μιχαήλ Τρίτος.

Όπως τονίζει, στην περιοχή του Βερμίου κάθε χρόνο τελείται η πανηγυρική θεία λειτουργία από τον μητροπολίτη της Βέροιας, με τη συμμετοχή και άλλων ιεραρχών, και στη συνέχεια γίνεται κτητορικό μνημόσυνο και κατάθεση στεφάνων στην προτομή του Αλέξανδρου Υψηλάντη. «Εκεί συγκεντρώνεται όλος ο ποντιακός ελληνισμός. Είναι μια μέρα πανηγυριού, μια μέρα μνήμης, μια μέρα ιστορικής αυτοσυνειδησίας» προσθέτει.

Σημειώνεται ότι το προσκύνημα της Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο ξεκίνησε το 1951, χρονιά που εγκαταστάθηκε η ιστορική εικόνα στη νέα της κατοικία. Την εικόνα είχε μεταφέρει από το Μοναστήρι του όρους Μελά του Πόντου ο αείμνηστος Αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος Σουμελιώτης, το 1931.

Στο Πανελλήνιο Ιερό Προσκύνημα της «Παναγίας Σουμελά» φυλάσσονται, επίσης, ο βαρύτιμος και ευμεγέθης Σταυρός, που φέρει Τίμιο ξύλο, δωρεά του αυτοκράτορα Εμμανουήλ Γ΄(1390-1417) του Μεγαλοκομνηνού προς την παλαίφατη Πατριαρχική Μονή της Παναγίας Σουμελά του Πόντου και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο, του Οσίου Χριστοφόρου, ηγουμένου της Μονής της Παναγίας Σουμελά του Πόντου (644), τα οποία είχε φέρει ο Αμβρόσιος Σουμελιώτης, επίσης το 1931.

Εκεί βρίσκεται και ο ενεπίγραφος χρυσοκέντητος Επιτάφιος της Μονής Σουμελά, που παραχωρήθηκε στη Μονή από το Μουσείο Μπενάκη το 1997. Στο σκευοφυλάκιο της Μόνης φυλάσσονται και άλλα κειμήλια επισκέψιμα από το κοινό.

Το έθιμο των καβαλάρηδων

Τον Δεκαπενταύγουστο, πάνω από διακόσια άλογα, καλοστολισμένα και καλοταϊσμένα ξεκινούν με τους καβαλάρηδές τους μια εντυπωσιακή πομπή προς την Ιερά Μονή της Παναγίας του Μικροκάστρου για να την προσκυνήσουν, στους ήχους του τραγουδιού «λάμπουν τα χιόνια στα βουνά, λάμπουν και τα λαγκάδια». Οι καλύτερες παρέες των καβαλάρηδων βραβεύονται, υπό το βλέμμα του πλήθους των επισκεπτών που καταφθάνουν κάθε χρόνο στη Σιάτιστα για να το δουν από κοντά.

Το έθιμο, σύμφωνα με τους λαογράφους, καθιερώθηκε την περίοδο της τουρκοκρατίας, καθώς ο πληθυσμός ένιωθε την ανάγκη να διατρανώσει την λεβεντιά του, αλλά και την ελπίδα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.

«Πάντα η Ορθοδοξία ευλογεί τον λαϊκό πολιτισμό και πάντα με το τελετουργικό της εκκλησίας συνδέονται και λαϊκά δρώμενα, όπως είναι οι καβαλάρηδες της Σιάτιστας» επισημαίνει ο κ. Τρίτος.

Στις 23 Αυγούστου οι εορτασμοί στο Άγιον Όρος

«Το Άγιον Όρος γιορτάζει με ξεχωριστή ευλάβεια και τιμή την Υπεραγία Θεοτόκο γιατί είναι πραγματικά το περιβόλι της Παναγίας. Η μοναστική κοινότητα ακολουθεί το παλαιό ημερολόγιο και στις 23 Αυγούστου γιορτάζει την Κοίμηση της Θεοτόκου, το "Πάσχα του καλοκαιρού", όπως το περιέγραψε ο συγγραφέας και ζωγράφος Φώτης Κόντογλου» αναφέρει χαρακτηριστικά ο καθηγητής του τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας.

Από τη νύχτα γίνονται αγρυπνίες στις οποίες ψάλλονται ύμνοι για την Παναγία. Ακολουθεί σε όλα τα μοναστήρια πανηγυρική γιορταστική τράπεζα για όλο τον κόσμο, μοναχούς και επισκέπτες.Για την Παναγία Κουκουζέλισσα στο Μοναστήρι της Μεγίστης Λαύρας λέγεται ότι η Θεοτόκος παρουσιάστηκε στον μοναχό Ιωάννη Κουκουζέλη και του έβαλε στο χέρι ένα χρυσό νόμισμα.

«Οι αγιορείτες μοναχοί, από τη στιγμή που παίρνουν το σχήμα και μέχρι την ώρα της αποδημήσεώς τους στη βασιλεία των ουρανών, δεν θα ήταν δυνατόν να μην προσκυνούν τη χάρη της Παναγίας και να ζητούν τη βοήθειά της για τη σωτηρία της ψυχής τους και τη σωτηρία όλου του κόσμου. Όπως είναι, άλλωστε, γνωστό το περιβόλι της Παναγίας, με τους Έλληνες, τους Ρώσους, τους Σέρβους και τους Βούλγαρους μοναχούς κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας του, πολλές φορές χρειάστηκε τη βοήθειά της. Οι μοναχοί δεν αποκαλούν την Παναγία μόνο Θεοτόκο αλλά και Μπογκορόντισσα, Δοχειάρισσα και Βατοπεδινή, Βηματάρρισσα και Πόπσκαγια. Διακόνισσα και Κουκουζέλισσα, Παπαδική και Γαλακτοτροφούσσα, Πορταϊτισσα και Δεξιοκρατούσσα. Υπάρχει πλήθος ακόμη από προσωνύμια που τις περισσότερες φορές κρύβουν πίσω τους έναν θρύλο ή ένα θαύμα» προσθέτει.

Οι θαυματουργές εικόνες της Παναγίας στο Άγιον Όρος

Στο Άγιον Όρος, εξάλλου, υπάρχουν πάρα πολλές θαυματουργές εικόνες της Παναγίας, μερικές, όμως, από αυτές είναι ιδιαίτερα γνωστές. Ο καθηγητής Μιχαήλ Τρίτος αναφέρει χαρακτηριστικά την εικόνα του Άξιον Εστί στο ναό του Πρωτάτου στις Καρυές.

Η παράδοση αναφέρει ότι στα τέλη του 10ου αιώνα, σε ένα κελί κάτω από τη σκήτη του Αγίου Ανδρέα, ασκήτευαν δύο μοναχοί. Τη στιγμή που ο ένας τελούσε την προσευχή του όρθρου της Κυριακής και ενώ ο άλλος έλειπε για να συμμετέχει σε αγρυπνία στις Καρυές, εμφανίστηκε στον πρώτο μοναχό ένας νέος που ζήτησε φιλοξενία. Οι δύο μαζί συνέχισαν τον όρθρο και την ώρα που έπρεπε να ψάλλουν στην Παναγία τον ύμνο «Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον…» ο φιλοξενούμενος νέος άρχισε να ψέλνει ένα άλλο ύμνο, το «αξιόν εστίν ως αληθώς, μακαρίζειν σε». Ο μοναχός ενθουσιάστηκε και ζήτησε από τον νέο να γράψει τον ύμνο. Αυτό και έκανε και στη συνέχεια εξαφανίστηκε. Σύμφωνα με την παράδοση ο φιλοξενούμενος μοναχός ήταν ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και έκτοτε η Ιερά Κοινότητα αποφάσισε τη μεταφορά της εικόνας, την οποία και μετονόμασε σε «Άξιον Εστί» στο Πρωτάτο, όπου και συνεχίζει να θαυματουργεί

Τότε οι γέροντες κρέμασαν το νόμισμα στην εικόνα της Παναγίας που έκανε πλήθος θαύματα. Πολύ γνωστές είναι η Παναγιά η Κτητόρισσα στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου, η Παναγιά η Πορταΐτισσα στο μοναστήρι των Ιβήρων που προκαλεί δέος στους προσκυνητές με την αυστηρότητά της και η Παναγία η Τριχερρούσα στη σέρβικη Ιερά Μονή Χιλανδαρίου. Η εικόνα αυτή μεταφέρθηκε στις αρχές του Αυγούστου στο Σταυρό του Δήμου Βόλβης όπου εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα.

Ονομάζεται «Τριχερούσα» καθώς σε αυτήν φαίνεται και ένα τρίτο -ασημένιο- χέρι. Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα αποτελούσε οικογενειακό κειμήλιο του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, ο οποίος το έτος 705-715, πολέμιος των Εικονομάχων, συκοφαντήθηκε στον χαλίφη της Συρίας Ουάλιδ, που διέταξε να του κοπεί το δεξί χέρι. Ο Άγιος ικέτευσε την Παναγία να τον θεραπεύσει και όταν το πρωί ξύπνησε και είδε ότι το χέρι του είχε αποκατασταθεί, έβαλε αργυρό ομοίωμα του χεριού του κάτω από το αριστερό μέρος της Εικόνας της Παναγίας.

Αργότερα ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός έγινε μοναχός στη Λαύρα του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου στην Παλαιστίνη, μεταφέροντας την εικόνα μαζί του. Το έτος 1217 ο Άγιος Σάββας ο Χιλανδαρηνός, υιός του Σέρβου βασιλέα Στεφάνου Νεμάνια, μετέφερε την εικόνα στην Ιερά Μονή Χιλανδαρίου του Αγίου Όρους. Το έτος 1347, ο Σέρβος Κράλης Δρούσαν, τη μετακίνησε ως ευλογία στη Σερβία και την τοποθέτησε στην Ιερά Μονή Στουντενίτσης. Η παράδοση αναφέρει ότι στις αρχές του 15ου αιώνα, λίγο πριν οι Τούρκοι καταλάβουν τη Σερβία, οι μοναχοί έδεσαν την εικόνα στη ράχη ενός γαϊδάρου και άφησαν το ζώο ελεύθερο, ώστε η Παναγία να το οδηγήσει. Με θαυματουργικό τρόπο, το ζώο κατέληξε στην Ιερά Μονή Χιλανδαρίου, οδηγώντας εκεί την Παναγία Τριχερούσα, που θεωρείται σήμερα η Ηγουμένη-Πολιούχος της Ιεράς Μονής Χιλανδαρίου και Προστάτης του Σέρβικου Ορθόδοξου λαού.

Τα προσκυνήματα στη Μακεδονία

Εκτός, όμως, από το πιο γνωστό προσκύνημα, εκείνο της Παναγίας Σουμελά, υπάρχουν και πολλά άλλα στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας. Στο Παγγαίο όρος βρίσκεται η Ιερά Μονή Εικοσιφοίνισσας που αποτελεί πόλο έλξης πιστών οι οποίοι καταφθάνουν εκεί για να προσκυνήσουν την αχειροποίητο εικόνα της Θεοτόκου. Βρίσκεται στο δρόμο Καβάλας – Σερρών, στα όρια των δύο νομών, αμέσως μετά την Κορμίστα σε μια κατάφυτη τοποθεσία και σε υψόμετρο 743 μέτρων.

Η Μονή Παναγίας Γουμένισσας στο νομό Κιλκίς υπήρξε η αφορμή για να δημιουργηθεί εκεί η μικρή ομώνυμη πόλη. Το σημαντικότερο αντικείμενο της μονής είναι η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Γουμένισσας έργο του 13ου αιώνα μ.Χ. η οποία τιμάται τέσσερις φορές το χρόνο.

Η Μονή Παναγίας Δοβρά στην Καλή Παναγιά Ημαθίας ιδρύθηκε το 12ο αιώνα. Φιλοξενεί τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Δοβρά ενώ το μοναστήρι πανηγυρίζει και κατά την εορτή της Ζωοδόχου Πηγής εξαιτίας του αγιάσματος που υπάρχει στο χώρο.

Στο Λευκώνα Σερρών λειτουργεί η Μονή της Παναγίας Βύσσιανης όπου βρίσκεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Η παράδοση λέει ότι την είχε εντοπίσει ένας γεωργός και στο σημείο εκείνο χτίστηκε μια εκκλησία.